(ĐOAN NGỌ TIẾT ĐÍCH KHỞI NGUYÊN - 端午節的起源)
Võ Minh Hải
Về nguồn gốc của tết Đoan ngọ端午節, từ trước đến nay đã tồn tại nhiều cách lý giải khác nhau. Từ cuối thời Đông Hán 東漢末年, người ta đã tìm thấy những thư tịch sưu tầm về tết Đoan ngọ, các học giả thời đó cho rằng nguồn gốc của lễ tiết này có liên quan đến sự tưởng niệm thi hào nổi tiếng của nước Sở 楚國- danh nhân văn hoá Khuất Nguyên 屈原.
Khuất Nguyên, tên là Bình 平sinh vào khoảng năm 280 TCN, là vương công, đại quý tộc của nước Sở. Ông là người có tài năng xuất chúng, “xuất khẩu thành chương, thạo việc giấy tờ” (Tư Mã Thiên) và vô cùng ái quốc. Năm 25 tuổi, ông đã đảm nhận chức vụ Tả đồ 左徒, một cương vị trọng yếu trong bộ máy cai trị, chỉ thấp hơn Tể tướng 宰相 một bậc. Do sớm thành đạt nên Khuất Nguyên đã bị người đời ganh ghét, đố kỵ ngay cả vương phi của vua Sở Hoài Vương 楚懷王 là nàng Trịnh Tụ 鄭袖 cũng tỏ thái độ bất mãn đối với ông. Đương thời, Sở vương là kẻ bất tài, vô đạo, chỉ biết hưởng lạc. Điều đó khiến cho Khuất Nguyên vô cùng lo lắng, ông muốn cải tổ nền chính trị quốc gia, chủ trường liên hợp với các nước khác để ngăn chặn sự ảnh hưởng của nước Tần秦國. Hoài Vương lúc đầu rất tín nhiệm Khuất Nguyên, nhưng về sau vì nghe lời xúc siểm của bọn gian thần, hầu cận nên ngày càng không tin vào những lời khuyên trung thành của Khuất Bình. Vào lúc ấy, cả ba nước Tần 秦, Tề 齊và Sở楚 đều nổi lên tranh bá, giành lấy sự ảnh hưởng đối với các nước nhỏ ở phía Tây, Đông và Nam. Quan viên của nước Sở đã hình thành 02 phái: Thân Tần 親秦 và Thân Tề 親齊. Để thực hiện âm mưu ly gián của mình, nước Tần đã phái Trương Nghi 張儀, một biện sĩ nổi tiếng đến thương thuyết với vua Sở, nước Tần tình nguyện cắt 600 dặm đất tặng cho Sở và yêu cầu nước Sở phải ly khai với Tề, phá bỏ hội ước trước đây của hai nước. Quả nhiên, vua Sở đã trúng kế và tuyên bố tuyệt giao với Tề. Thế nhưng, đến khi nhận đất thì Trương Nghi đã lật lọng nói là chỉ tặng có 06 dặm. Hoài vương tức giận và hạ lệnh phái binh đánh Tần, nhưng bị bại binh ở đất Đan Dương 丹陽 và buộc phải cắt đất bồi thường chiến phí cho Tần.
Trong sự việc này, Khuất Nguyên là người đầu tiên phản đối đàm phán với Tần. Nhưng khi bị Tần đã đánh bại, vua Sở lại phái Khuất Nguyên làm sứ giả đến Tề, hy vọng nối lại liên minh với Tề. Nước Tần nhận thấy tình thế không thuận lợi cho mình, lại đề nghị kết làm thông gia với Sở, Khuất Nguyên cũng nhận thấy sự tráo trở trong sự vụ này nên cũng cực lực phản đối, Sở Hoài Vương một lần nữa lầm lẫn, tin vào quỷ kế của Tần và đày Khuất Nguyên đến tận Hán Thuỷ 漢水. Sau đó, Sở Hoài vương đi phó hội bị nước Tần giam cầm và lâm bệnh rồi chết nơi đất khách quê người. Con trai của ông ta là Tương vương 襄王 lên ngôi, quan lệnh doãn là Tử Lan 子蘭 từ trước đã phản đối chính sách của Khuất Nguyên, bây giờ thì càng kịch liệt hơn và đề nghị lưu đày ông ra khỏi đất Sở, càng xa càng tốt. Trong thời gian này, nhà thơ đã viết nên thiên trường ca ái quốc nổi tiếng - Ly Tao 離騷. Não nề thay, khi hoàn thành tác phẩm cũng là lúc mà ông nghe tin kinh thành Dĩnh Đô 郢 都 đã bị quân Tần công phá hoang tàn.
Vào ngày mồng 5 tháng 05 âm lịch, trong nỗi uất hận khôn tả và sự vỡ tan của hoài bão cống hiến, lý tưởng canh tân đất nước, ông đã gieo đầu xuống dòng Mịch La 汨羅 tự vẫn. Người đời sau, vì kỷ niệm sự kiện này đã lấy ngày 05 tháng 05 làm tết Đoan ngọ.
Về nguồn gốc của tiết lễ này, đến nay đã tồn tại khá nhiều quan điểm tranh luận khác nhau và chưa ngã ngũ. Về cơ bản có 05 thuyết như sau:
1. Thuyết thứ nhất cho rằng, đây là một câu chuyện lịch sử, bao hàm dụng ý chỉ vua sáng, tôi hiền, trung thần, hiếu tử, tiết liệt nữ…, chẳng hạn như: Giới Tử Thôi 介子推, Ngũ Tử Tư 伍子胥, Câu Tiễn 勾踐, Khuất Nguyên 屈原, Tào Nga 曹娥…
2. Thuyết thứ hai là quan điểm của Văn Nhất Đa 聞一多, ông cho rằng Đoan ngọ tiết là ngày lễ, là hoạt động cúng tế mang tính sùng bái rồng (Thuỷ long 水龍) trong văn hoá của hai nước Ngô Việt 吳越.
3. Thuyết thứ ba quan niệm tết Đoan ngọ vào đúng ngày mồng 05 tháng 05 âm lịch, cũng chính là tháng Trọng hạ 仲夏, là thời điểm mà dịch bệnh đang hoành hành, tục gọi là ác nguyệt 惡月. Hoạt động mang tính tâm linh của ngày này là giải trừ dịch bệnh để bảo vệ sức khoẻ. Nguyên tắc này đến nay vẫn còn được lưu truyền trong tâm thức dân gian.
4. Thuyết thứ tư xác định thời gian của tết Đoan ngọ chính là đang ở trong tiết Hạ chí 夏至.
5. Theo các nhà phong tục học, tết Đoan ngọ là tập tục dân gian và cũng chính là một tiết khí 節氣, do đó mới có những hoạt động tiêu độc 消毒 (giải độc), tỵ tà 避邪 (tránh tà khí).
Theo chúng tôi, qua khảo sát sự ghi chép trong một số điển tịch Trung Hoa, Đoan ngọ vốn là Đoan ngũ 端五. Người Trung Quốc ngay ở thời kỳ Tiên Tần 先秦 đã sớm nhận thấy ngày mồng 05 tháng 05 là ngày bất tường, không may mắn. Về sau, dân gian đã định tục là vào ngày này lấy chu tác 朱索 (tức kết nút bằng tơ ngũ sắc) và Ngũ sắc đào五色桃 (cành đào ngũ sắc) treo ngay trước cửa, hoặc đeo tơ ngũ sắc ở bên vai, dán bùa đỏ ở trước bụng…
Từ đời Hán漢代 trở về sau, tết Đoan ngọ từ một tập tục cúng tế nguyên thuỷ đã chuyển dần sang hoạt động cúng tế mang tính tưởng niệm có liên quan đến nhân vật lịch sử - nhà thơ yêu nước vĩ đại Khuất Nguyên. Từ đó, tập tục này càng lưu truyền và ảnh hưởng rộng rãi đến mọi tầng lớp nhân dân. Kể từ sau sự thống nhất của Nam Bắc triều 南北朝, phong tục của hai miền cũng trở nên nhất quán và tục cúng tế Khuất Nguyên vào ngày tết Đoan ngọ từ nước Sở ở phương Nam đã lan ra khắp Trung Nguyên.
Về phong tục trong ngày tết Đoan ngọ, theo ghi chép của học giả Chu Xử 周處 trong quyển Phong Thổ ký 風土記 , tập tục tết Đoan ngọ của nhà Tấn 晉朝 là: dùng hoa ngải cứu (Ngải hoa 艾花) treo trước của nhà, dẫm trên cỏ và đua thuyền. Treo hoa ngải cứu mang hàm nghĩa nghĩa tiêu độc, dẫm trên cỏ hay còn gọi phát cỏ là hoạt động vui chơi. Đặc biệt, hoạt động đua thuyền cũng từ thời kỳ này mà phát tích. Lễ hội đua thuyền trong ngày này là sự tưởng niệm sự kiện Khuất Nguyên gieo đầu xuống sông Mịnh La tự trầm. Trong Sử ký 史記, sử gia Tư Mã Thiên 司馬遷 vẫn chưa xác định rõ thời gian tự trầm của Khuất Nguyên. Vì thế, theo chúng tôi những ghi chép của Tư Mã Thiên trong Khuất Nguyên liệt truyện 屈原列傳 (Sử ký) cũng chính là những tư liệu được thu thập từ trong dân gian. Thời Nam Bắc triều, tết Đoan ngọ còn được gọi là Dục Lan tiết 浴籣節. Căn cứ sự chú giải của từ điển Từ Nguyên 辭源, Lan 籣 có nghĩa là “túi đựng tên, hình dáng của nó như cái hộp gỗ” (Tr.2881). Vùng Kinh Sở 荊楚 ngày nay vẫn còn lưu truyền tập tục hái cây ngải cứu vào ngày lễ Đoan ngọ.
Đến thời Tống 宋代, lễ tục này cũng có những chuyển biến của nó. Mạnh Nguyên Lão 孟元老 trong bài tựa của cuốn Đông kinh mộng hoa lục 東京夢華錄 (bản in năm 1147) đã viết: “Những đồ vật của tết Đoan ngọ là trăm sợi tơ trắng (Bách tác 百索), hoa ngải cứu (Ngải hoa 艾花), quạt giấy có vẽ hoa (Hoa hoa xảo hoạ phiến花花巧畫扇), kẹo ngọt thơm (Hương đường quả tử 香糖果子), bánh nếp (粽子), lá tía tô (Tử tô紫蘇), cây Xương bồ (Xương bồ 菖蒲)… từ ngày mồng 01 đến mồng 04 tháng 05, người dân mua đào桃, liễu柳, bồ diệp 蒲葉 … là những loại thực vật có khả năng trừ tà. Đến ngày mồng 05, nhà nhà đều treo những loại cây ấy ở trước cửa, sau đó chuẩn bị trà, hoa, quả cúng thần và mọi người bắt đầu tổ chức các lễ hội vui chơi…”.
Từ đời Minh明代 trở về sau, bùa trừ ngũ độc (Ngũ độc phù 五毒符) đã trở thành vật trang sức, là cây trâm cài đầu của phụ nữ. Trầm Bảng 沉榜trong Uyển thự tạp ký 宛署雜記 (quyển 17, bản in năm 1593) cũng cho rằng, “thời trước, phụ nữ thường vẽ hình con rết (Ngô công 蜈蚣), rắn (Xà 蛇), bò cạp (Hiết蠍), cọp (Hổ 虎), cóc (Thiềm thừ 蟾蜍) trên những cây gỗ đào gọi là ngũ độc phù và cài trên đầu làm trâm (Thoa 釵)…”. Kiểu trâm cài này, ở vùng Giang Nam江南 từ đời Thanh清代 trở đi gọi là Kiện nhân 健人 hoặc Đậu Nương 豆娘. Khu vực vùng ven của kinh thành Bắc Kinh 北京 cũng lấy tết Đoan ngọ làm Nữ nhi tiết 女兒節 (tết con gái), Trầm Bảng trong tài liệu đã nêu cũng viết: “từ ngày mồng 01 đến ngày mùng 05, các cô gái chưa xuất giá thì trang điểm làm đẹp, con gái đã lấy chồng thì được trở về thăm nhà cha mẹ đẻ nên gọi là Nữ nhi tiết…”. Tập tục này chỉ lưu truyền ở vùng Bắc Kinh. Một trong những tập tục mang tính nghi lễ của ngày tết này là đeo túi thơm (Hương nang 香囊), các khuê nữ vào ngày này đều đeo túi thơm, do đó Hương nang còn được gọi là Hương bao 香包, Hinh hương 馨香. Tuy nhiên, chỉ cần xem xét một lễ tục quan trọng có ý nghĩa văn hoá của ngày này là khử độc, trừ ôn dịch, chúng ta cũng cảm nhận được giá trị văn hoá và tầm quan trọng của nó. Vì thế, Đoan ngọ cũng chính là Đoan ngũ, nên người xưa gọi là Trùng ngũ 重五.
Vì sự trùng ngày trùng tháng này mà cổ nhân còn gọi nó là Đoan Dương tiết 端陽節, Ngọ 午và Dương 陽 đều do khí ấm dần thịnh mà thành, có khả năng trừ âm tà. Ác Nhật 惡日 và Long đồ đằng 龍圖騰 (sùng bái rồng) đều có khả năng là khởi nguyên của tết Đoan ngọ. Xét trong quá trình phát triển của lịch sử, quan niệm về ngày Ác và tập tục sùng bái Rồng đã kết hợp với nhau, cho đến khi bổ sung thêm câu chuyện bi thương về Khuất Nguyên thì tết Đoan ngọ dường như đã có thêm một ý nghĩa văn hoá mới và do đó nó đã trở thành một trong những ngày lễ quan trọng của dân gian.
Đoan ngọ là một trong những ngày lễ truyền thống có nội hàm văn hoá phong phú. Vào ngày này khắp nơi đều tổ chức lễ hội, cúng tế và các hoạt động văn hoá khác nhau hình thành một phong tục tốt đẹp của dân gian vẫn còn lưu truyền đến ngày nay.
Vào ngày mồng 5 tháng 05 âm lịch, trong nỗi uất hận khôn tả và sự vỡ tan của hoài bão cống hiến, lý tưởng canh tân đất nước, ông đã gieo đầu xuống dòng Mịch La 汨羅 tự vẫn. Người đời sau, vì kỷ niệm sự kiện này đã lấy ngày 05 tháng 05 làm tết Đoan ngọ.
Về nguồn gốc của tiết lễ này, đến nay đã tồn tại khá nhiều quan điểm tranh luận khác nhau và chưa ngã ngũ. Về cơ bản có 05 thuyết như sau:
1. Thuyết thứ nhất cho rằng, đây là một câu chuyện lịch sử, bao hàm dụng ý chỉ vua sáng, tôi hiền, trung thần, hiếu tử, tiết liệt nữ…, chẳng hạn như: Giới Tử Thôi 介子推, Ngũ Tử Tư 伍子胥, Câu Tiễn 勾踐, Khuất Nguyên 屈原, Tào Nga 曹娥…
2. Thuyết thứ hai là quan điểm của Văn Nhất Đa 聞一多, ông cho rằng Đoan ngọ tiết là ngày lễ, là hoạt động cúng tế mang tính sùng bái rồng (Thuỷ long 水龍) trong văn hoá của hai nước Ngô Việt 吳越.
3. Thuyết thứ ba quan niệm tết Đoan ngọ vào đúng ngày mồng 05 tháng 05 âm lịch, cũng chính là tháng Trọng hạ 仲夏, là thời điểm mà dịch bệnh đang hoành hành, tục gọi là ác nguyệt 惡月. Hoạt động mang tính tâm linh của ngày này là giải trừ dịch bệnh để bảo vệ sức khoẻ. Nguyên tắc này đến nay vẫn còn được lưu truyền trong tâm thức dân gian.
4. Thuyết thứ tư xác định thời gian của tết Đoan ngọ chính là đang ở trong tiết Hạ chí 夏至.
5. Theo các nhà phong tục học, tết Đoan ngọ là tập tục dân gian và cũng chính là một tiết khí 節氣, do đó mới có những hoạt động tiêu độc 消毒 (giải độc), tỵ tà 避邪 (tránh tà khí).
Theo chúng tôi, qua khảo sát sự ghi chép trong một số điển tịch Trung Hoa, Đoan ngọ vốn là Đoan ngũ 端五. Người Trung Quốc ngay ở thời kỳ Tiên Tần 先秦 đã sớm nhận thấy ngày mồng 05 tháng 05 là ngày bất tường, không may mắn. Về sau, dân gian đã định tục là vào ngày này lấy chu tác 朱索 (tức kết nút bằng tơ ngũ sắc) và Ngũ sắc đào五色桃 (cành đào ngũ sắc) treo ngay trước cửa, hoặc đeo tơ ngũ sắc ở bên vai, dán bùa đỏ ở trước bụng…
Từ đời Hán漢代 trở về sau, tết Đoan ngọ từ một tập tục cúng tế nguyên thuỷ đã chuyển dần sang hoạt động cúng tế mang tính tưởng niệm có liên quan đến nhân vật lịch sử - nhà thơ yêu nước vĩ đại Khuất Nguyên. Từ đó, tập tục này càng lưu truyền và ảnh hưởng rộng rãi đến mọi tầng lớp nhân dân. Kể từ sau sự thống nhất của Nam Bắc triều 南北朝, phong tục của hai miền cũng trở nên nhất quán và tục cúng tế Khuất Nguyên vào ngày tết Đoan ngọ từ nước Sở ở phương Nam đã lan ra khắp Trung Nguyên.
Về phong tục trong ngày tết Đoan ngọ, theo ghi chép của học giả Chu Xử 周處 trong quyển Phong Thổ ký 風土記 , tập tục tết Đoan ngọ của nhà Tấn 晉朝 là: dùng hoa ngải cứu (Ngải hoa 艾花) treo trước của nhà, dẫm trên cỏ và đua thuyền. Treo hoa ngải cứu mang hàm nghĩa nghĩa tiêu độc, dẫm trên cỏ hay còn gọi phát cỏ là hoạt động vui chơi. Đặc biệt, hoạt động đua thuyền cũng từ thời kỳ này mà phát tích. Lễ hội đua thuyền trong ngày này là sự tưởng niệm sự kiện Khuất Nguyên gieo đầu xuống sông Mịnh La tự trầm. Trong Sử ký 史記, sử gia Tư Mã Thiên 司馬遷 vẫn chưa xác định rõ thời gian tự trầm của Khuất Nguyên. Vì thế, theo chúng tôi những ghi chép của Tư Mã Thiên trong Khuất Nguyên liệt truyện 屈原列傳 (Sử ký) cũng chính là những tư liệu được thu thập từ trong dân gian. Thời Nam Bắc triều, tết Đoan ngọ còn được gọi là Dục Lan tiết 浴籣節. Căn cứ sự chú giải của từ điển Từ Nguyên 辭源, Lan 籣 có nghĩa là “túi đựng tên, hình dáng của nó như cái hộp gỗ” (Tr.2881). Vùng Kinh Sở 荊楚 ngày nay vẫn còn lưu truyền tập tục hái cây ngải cứu vào ngày lễ Đoan ngọ.
Đến thời Tống 宋代, lễ tục này cũng có những chuyển biến của nó. Mạnh Nguyên Lão 孟元老 trong bài tựa của cuốn Đông kinh mộng hoa lục 東京夢華錄 (bản in năm 1147) đã viết: “Những đồ vật của tết Đoan ngọ là trăm sợi tơ trắng (Bách tác 百索), hoa ngải cứu (Ngải hoa 艾花), quạt giấy có vẽ hoa (Hoa hoa xảo hoạ phiến花花巧畫扇), kẹo ngọt thơm (Hương đường quả tử 香糖果子), bánh nếp (粽子), lá tía tô (Tử tô紫蘇), cây Xương bồ (Xương bồ 菖蒲)… từ ngày mồng 01 đến mồng 04 tháng 05, người dân mua đào桃, liễu柳, bồ diệp 蒲葉 … là những loại thực vật có khả năng trừ tà. Đến ngày mồng 05, nhà nhà đều treo những loại cây ấy ở trước cửa, sau đó chuẩn bị trà, hoa, quả cúng thần và mọi người bắt đầu tổ chức các lễ hội vui chơi…”.
Từ đời Minh明代 trở về sau, bùa trừ ngũ độc (Ngũ độc phù 五毒符) đã trở thành vật trang sức, là cây trâm cài đầu của phụ nữ. Trầm Bảng 沉榜trong Uyển thự tạp ký 宛署雜記 (quyển 17, bản in năm 1593) cũng cho rằng, “thời trước, phụ nữ thường vẽ hình con rết (Ngô công 蜈蚣), rắn (Xà 蛇), bò cạp (Hiết蠍), cọp (Hổ 虎), cóc (Thiềm thừ 蟾蜍) trên những cây gỗ đào gọi là ngũ độc phù và cài trên đầu làm trâm (Thoa 釵)…”. Kiểu trâm cài này, ở vùng Giang Nam江南 từ đời Thanh清代 trở đi gọi là Kiện nhân 健人 hoặc Đậu Nương 豆娘. Khu vực vùng ven của kinh thành Bắc Kinh 北京 cũng lấy tết Đoan ngọ làm Nữ nhi tiết 女兒節 (tết con gái), Trầm Bảng trong tài liệu đã nêu cũng viết: “từ ngày mồng 01 đến ngày mùng 05, các cô gái chưa xuất giá thì trang điểm làm đẹp, con gái đã lấy chồng thì được trở về thăm nhà cha mẹ đẻ nên gọi là Nữ nhi tiết…”. Tập tục này chỉ lưu truyền ở vùng Bắc Kinh. Một trong những tập tục mang tính nghi lễ của ngày tết này là đeo túi thơm (Hương nang 香囊), các khuê nữ vào ngày này đều đeo túi thơm, do đó Hương nang còn được gọi là Hương bao 香包, Hinh hương 馨香. Tuy nhiên, chỉ cần xem xét một lễ tục quan trọng có ý nghĩa văn hoá của ngày này là khử độc, trừ ôn dịch, chúng ta cũng cảm nhận được giá trị văn hoá và tầm quan trọng của nó. Vì thế, Đoan ngọ cũng chính là Đoan ngũ, nên người xưa gọi là Trùng ngũ 重五.
Vì sự trùng ngày trùng tháng này mà cổ nhân còn gọi nó là Đoan Dương tiết 端陽節, Ngọ 午và Dương 陽 đều do khí ấm dần thịnh mà thành, có khả năng trừ âm tà. Ác Nhật 惡日 và Long đồ đằng 龍圖騰 (sùng bái rồng) đều có khả năng là khởi nguyên của tết Đoan ngọ. Xét trong quá trình phát triển của lịch sử, quan niệm về ngày Ác và tập tục sùng bái Rồng đã kết hợp với nhau, cho đến khi bổ sung thêm câu chuyện bi thương về Khuất Nguyên thì tết Đoan ngọ dường như đã có thêm một ý nghĩa văn hoá mới và do đó nó đã trở thành một trong những ngày lễ quan trọng của dân gian.
Đoan ngọ là một trong những ngày lễ truyền thống có nội hàm văn hoá phong phú. Vào ngày này khắp nơi đều tổ chức lễ hội, cúng tế và các hoạt động văn hoá khác nhau hình thành một phong tục tốt đẹp của dân gian vẫn còn lưu truyền đến ngày nay.
Quy Thành, tháng 05/2011
V.M.H